Παρανόμησε ο Κασσελάκης στην Μακρόνησο?

Ο υποψήφιος για την προεδρία του ΣΥΡΙΖΑ Στέφανος Κασσελάκης, ανήρτησε στα social media του ένα βίντεο από την Μακρόνησο. Η επιλογή του να στείλει ένα μήνυμα από τον ιστορικό αυτό τόπο προκάλεσε αντιδράσεις. Κάποιες από αυτές δεν ήταν πολιτικές. Υπήρξε μία μερίδα κόσμου η οποία υποστήριξε την άποψη ότι θα έπρεπε να έχει λάβει άδεια από τις υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού για να κάνει την βιντεοσκόπηση ενώ δεν έλειψαν και οι φωνές οι οποίες υποστήριξαν ότι θα μπορούσε να γίνει μήνυση εις βάρος του για αυτό. Στο άρθρο αυτό εξετάζουμε εάν ευσταθεί ο ισχυρισμός περί αδειοδότησης και εάν, κατά την γνώμη μας, παρανόμησε ο Κασσελάκης στην Μακρόνησο.

Την Τρίτη 12 Σεπτεμβρίου 2023, ο Στέφανος Κασσελάκης ανήρτησε το παρακάτω βίντεο το οποίο βιντεοσκόπησε στην Μακρόνησο.

Το βίντεο αυτό προκάλεσε αντιδράσεις σε πολιτικό επίπεδο και σε επίπεδο διαχείρισης συμβόλων. Στο άρθρο αυτό δεν εξετάζουμε το εάν ορθώς επέλεξε ο Κασσελάκης την Μακρόνησο για να στείλει το μήνυμά του, ούτε το κατά πόσο ήταν αυτό ηθικό, θεμιτό κλπ. 

Κάποιες από τις αντιδράσεις αφορούσαν ένα διαδικαστικό ζήτημα: το εάν ο Κασσελάκης είχε λάβει κάποια άδεια από τις υπηρεσίες του Υπ. Πολιτισμού για να πραγματοποιήσει βιντεοσκόπηση. Επιπλέον, είδαμε να γίνεται σύγκριση με -υποτίθεται- αντίστοιχες περιπτώσεις κατά τις οποίες και άλλα πρόσωπα είχαν απασχολήσει στο παρελθόν την κοινή γνώμη επειδή έκαναν "φωτογράφηση χωρίς άδεια" σε αρχαιολογικό χώρο. Μάλιστα, έγινε και μνεία στο ότι οι υπηρεσίες του Υπ. Πολιτισμού είχαν κάνει "μήνυση" σε αυτούς οι οποίοι παρανόμησαν. 

Όπως θα δούμε στο άρθρο αυτό, αφενός τίθεται το ζήτημα της επίσκεψης του Κασσελάκη στην Μακρόνησο και αφετέρου το ζήτημα της βιντεοσκόπησης. 

Η Μακρόνησος είναι κηρυγμένος ιστορικός τόπος από το 1989 και αρχαιολογικός χώρος από το 2019. Αυτό έχει ως συνέπεια ότι τίθεται σε ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας. Δεν έχει κηρυχθεί με Υπουργική Απόφαση "οργανωμένος αρχαιολογικός ή ιστορικός τόπος" και ως εκ τούτου δεν τίθενται περιορισμοί ωραρίου επίσκεψης ή καταβολής αντιτίμου. Μάλιστα, διοργανώνονται και οργανωμένες εκδρομές προς το νησί. Και ορθώς γίνεται αυτό. Διότι αποτελεί απόλαυση του ατομικού δικαιώματος της ελεύθερης απόλαυσης του περιβάλλοντος, φυσικού ή πολιτιστικού.

Η νομοθεσία προβλέπει περιπτώσεις κατά τις οποίες απαιτείται έκδοση άδειας προκειμένου να γίνει απεικόνιση (φωτογραφίες, βίντεο) των μνημείων. Παρακάτω εξηγούμε γιατί ο Κασσελάκης δεν παραβίασε την σχετική νομοθεσία. 

Υπιοστηρίχθηκε και η άποψη ότι ο Κασσελάκης θα έπρεπε να πληρώσει τέλη βιντεοσκόπησης. Η άποψη αυτή καταρρίπτεται. 

Σε ό,τι αφορά τις αναφορές σε μηνύσεις τις οποίες είχαν κάνει στο παρελθόν οι υπηρεσίες του Υπ. Πολιτισμού σε άλλους διάσημους "παρανομούντες", πρέπει να τονιστεί ότι δεν υφίσταται ποινικό αδίκημα "παράνομη φωτογράφηση αρχαιολογικού χώρου" διότι δεν προβλέπεται στον νόμο τέτοιο. Εξάλλου, καμία από τις "μηνύσεις" αυτές δεν φαίνεται να κατέληξε σε κάποια καταδίκη. Επιπλέον, από την ανάλυση των περιπτώσεων για τις οποίες είχαν γίνει μηνύσεις στο παρελθόν, όπως εξηγούμε παρακάτω, προκύπτει ότι πρόκειται για εντελώς αναντίστοιχες υποθέσεις από αυτήν που εξετάζουμε στο άρθρο αυτό. 

Βλέποντας να κυκλοφορούν πολλά βίντεο από την Μακρόνησο στο YouTube, μεταξύ των οποίων και βίντεο από τηλεοπτικούς σταθμούς, αναζητήσαμε στην Διαύγεια να βρούμε πόσες άδειες βιοντεοσκόπησης ή φωτογράφισης έχουν εκδοθεί. Εντοπίσαμε μόλις 3 άδειες βιντεοσκόπησης. Και ορθώς, διότι η συντριπτική πλειοψηφία των βίντεο είναι από ανθρώπους οι οποίοι είχαν επισκεφθεί το μέρος και απλώς κατέγραψαν την επίσκεψή τους.

Εκτίμησή μας είναι ότι η εμμονή για την άδεια την οποία δήθεν έπρεπε να εκδόσει ο Κασσελάκης μπορεί να αξιοποιηθεί από μια ανεύθυνη κυβέρνηση η οποία αρέσκεται στον περιορισμό των ατομικών δικαιωμάτων.

Η σύντομη, λοιπόν, απάντηση είναι ότι νομίμως επισκέφθηκε το νησί, νομίμως βιντεοσκόπησε το μήνυμά του και νομίμως δεν κατέβαλε τέλη φωτογράφισης.

Ναι, ο Κασσελάκης δεν παρανόμησε στην Μακρόνησο.

Η ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ

Το 1989, η Μακρόνησος κηρύχθηκε ιστορικός τόπος (ολόκληρο το νησί) και χαρακτηρίστηκαν ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία όλα τα κτίρια των στρατοπέδων, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 1469/1950 «περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενέστερων του 1830». Ως ιστορικός τόπος, εμπίπτει στις διατάξεις της σχετικής νομοθεσίας για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς. Το 2015 κηρύχθηκε ενάλιος αρχαιολογικός χώρος στη θαλάσσια περιοχή του νησιού και το 2019 κηρύχθηκε ως αρχαιολογικος χώρος ολόκληρο το νησί. Η Μακρόνησος δεν έχει κηρυχθεί, με Υπουργική Απόφαση, οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος. Η σημασία της κήρυξης ενός αρχαιολογικού χώρου ως οργανωμένου έγκειται στο ότι συνεπάγεται περιορισμό της πρόσβασης των ατόμων εντός αυτού.

ΟΙ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΟΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

Σύμφωνα με το στο άρθρο 46 παρ. 1 του Ν. 3028/2002, η κήρυξη αρχαιολογικών χώρων, ιστορικών τόπων, ακινήτων μνημείων, μουσείων ή μεμονωμένα για σημαντικούς χώρους, ακίνητα μνημεία ή μουσεία ως οργανωμένου γίνεται με Υπουργική Απόφαση η οποία καθορίζει τους όρους και τις προϋποθέσεις για τις επισκέψεις  του κοινού σε αυτούς, για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων και για την χορήγηση άδειας για την πραγματοποίηση εκδήλωσης καθώς και το αρμόδιο προς τούτο όργανο. 

Βλ. ενδεικτικά ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α1/Φ1/13665/584 (ΦΕΚ ΑΑΠ 154/2008) για τον χαρακτηρισμό του κηρυγμένου αρχαιολογικού χώρου τον Λόφων Πνυκός, Νυμφών, Μουσών−Φιλοπάππου, ως οργανωμένου αρχαιολογικού χώρου.

Η κήρυξη αρχαιολογικών χώρων, ιστορικών τόπων, ακινήτων μνημείων, μουσείων ως οργανωμένων έχει ως συνέπεια τον περιορισμό της πρόσβασης και ελεύθερης κυκλοφορίας των ατόμων εντός αυτού (βλ. ενδεικτικά ΣτΕ Ε' Τμήμα 2034/2015 - pdf). 

Η ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΚΑΣΣΕΛΑΚΗ

Για την επίσκεψη στους οργανωμένους χώρους ισχύουν οι όροι σχετικής Υπουργικής Απόφασης, σύμφωνα με την οποία, η επίσκεψη στους οργανωμένους αρχαιολογικούς χώρους, ιστορικούς τόπους κλπ είναι δυνατή κατά τις ημέρες και ώρες λειτουργίας τους ενώ για το σύνολο ή για κατηγορία αυτών καταβάλλεται από τους επισκέπτες αντίτιμο. 

Η Μακρόνησος δεν έχει κηρυχθεί οργανωμένος ιστορικός τόπος και ως εκ τούτου δεν προβλέπεται αντίτιμο ούτε και περιορισμός ως προς το ωράριο λειτουργίας κατά το οποίο ο χώρος είναι επισκέψιμος. 

Η Μακρόνησος δεν είναι οργανωμένος ιστορικός τόπος με περιορισμούς πρόσβασης και ήδη (ορθώς) γίνονται επισκέψεις, ακόμα και ως οργανωμένες εκδρομές (βλ. ενδεικτικά εδώ) αλλά και γενικότερα επισκέψεις. 

Δείτε ενδεικτικά το άρθρο της εφημερίδας ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ (pdf) το οποίο κάλυψε την "εκδήλωση τιμής για τους αλύγιστους Μακρονησιώτες" την οποία διοργάνωσε η Πανελλήνια Ενωση Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου. Όπως θα διαπιστώσετε από την ανάγνωση του άρθρου, κατά την επίσκεψη έγινε λήψη φωτογραφιών από τους επισκέπτες. Οι αποφάσεις για αδειοδότηση φωτογράφισης δημοσιεύονται στην Διαύγεια. Κάναμε αναζήτηση (xls) για το διάστημα από 1η Ιουνίου 2022 έως και 31 Οκτωβρίου 2022 και (ορθά) δεν εντοπίσαμε κάποια αδειοδότηση για την λήψη φωτογραφιών διότι επρόκειτο για φωτογραφίες οι οποίες ελήφθησαν επ ευκαιρία της επίσκεψης και δεν σχετίζονται με την χρήση του μνημείου και την εμπορική ή οικονομική εκμετάλλευσή του. 

Επομένως, ως προς την επίσκεψη του Κασσελάκη στην Μακρόνησο δεν εντοπίζεται κάποια παράβαση εκ μέρους του και γι' αυτό δεν προτάχθηκε κάτι τέτοιο.

ΑΔΕΙΑ ΓΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ - ΒΙΝΤΕΟΣΚΟΠΗΣΗ

Υποστηρίχθηκε η άποψη ότι ο Κασσελάκης είχε υποχρέωση να λάβει προηγούμενη άδεια για να πραγματοποιήσει φωτογράφιση ή βιντεοσκόπηση. 

Την άποψη αυτήν, την στηρίζουν στο άρθρο 46 του Ν. 3028/2002, όπως έχει τροποποιηθεί με τον Ν. 4447/2016, τον Ν. 4598/2019 και τον Ν. 4708/2020 και έχει κωδικοποιηθεί με τον 4858/2021. 

Το επιχείρημά τους βασίζεται στην υπόθεση ότι απαγορεύεται οποιαδήποτε φωτογράφιση σε αρχαιολογικούς χώρους ή ιστορικούς χώρους ή ότι απαγορεύεται η φωτογράφιση για "επαγγελματικούς λόγους" ή ότι "ο Κασσελάκης γύρισε διαφήμιση". Τούτο όμως δεν είναι ακριβές. 

Η άποψή μας είναι ότι η παραπάνω άποψη κείται πέρα από την ratio legis της επίμαχης διάταξης. Η αφετηρία του νόμου δεν είναι η γενική απαγόρευση των απεικονίσεων ούτε και η κατ' εξαίρεση & κατόπιν αδείας δυνατότητα να γίνει τέτοια.

Σύμφωνα με το άρθρο 46 του Ν. 3028/2002, άδεια για φωτογράφιση απαιτείται:

• Για την πρόσβαση ειδικών επιστημόνων σε κινητά μνημεία που βρίσκονται σε δημόσια μουσεία και αποθηκευτικούς χώρους με σκοπό τη φωτογράφιση ή την κινηματογράφηση, τη μελέτη ή τη δημοσίευσή τους. Η Μακρόνησος δεν υπάγεται σε αυτή την περίπτωση αφού δεν είναι κινητό μνημείο και ο Κασσελάκης δεν είναι ειδικός επιστήμονας.
• Όταν αφορά σε μνημείο, του οποίου η φύση ή η κατάσταση διατήρησης, έκθεσης, φύλαξης, συντήρησης ή αναστήλωσης επιβάλλουν πρόσβαση υπό ειδικούς όρους, προϋποθέσεις ή συνθήκες που θα ορίζει η αρμόδια υπηρεσία. Η Μακρόνησος δεν υπάγεται σε αυτή την κατηγορία διότι με καμία Υπουργική Απόφαση ή άλλη πράξη της διοίκησης ή της αρμόδιας υπηρεσίας δεν έχουν τεθεί τέτοιοι ειδικοί όροι πρόσβασης κλπ.
• Όταν θα διενεργηθεί με χρήση εξοπλισμoύ σύνθετου ή ογκώδους ή απαιτούντος ειδικές συνθήκες εγκατάστασης και λειτουργίας ή μέσω σάρωσης με χρήση laser, με φωτογραμμετρικές μεθόδους ή συναφείς τεχνολογίες για τη δημιουργία τρισδιάστατου μοντέλου ή στο πλαίσιο διαδικασίας, η οποία απαιτεί ειδικές συνθήκες παραγωγής που επηρεάζουν την ασφάλεια, τη φύλαξη, το ωράριο λειτουργίας, την προσβασιμότητα του κοινού ή άλλες εξαιρετικές συνθήκες. Ούτε σε αυτή την περίπτωση υπάγεται η Μακρόνησος. Η ratio legis της συγκεκριμένης διάταξης φαίνεται να είναι η προφύλαξη του μνημείου από την ίδια την εγκατάσταση και την χρήση του εξοπλισμού ή στην διατάραξη της προσβασιμότητας του κοινού και όχι η θέσπιση γενικής απαγόρευσης απεικονίσεων. 
• Για την παραγωγή ή αναπαραγωγή προς διάδοση στο κοινό απεικονίσεων μνημείων, με σκοπό το κέρδος. Η περίπτωση Κασσελάκη δεν υπάγεται ούτε σε αυτήν την περίπτωση καθώς δεν το έκανε με σκοπό το κέρδος. 

Όπως προκύπτει από την περιπτωσιολογία του νόμου, η ratio legis είναι να απαιτείται αδειοδότηση όταν γίνεται χρήση του μνημείου αυτού καθεαυτόν, η οποία διαφοροποιείται από την επίσκεψη σ' αυτό ως έκφανση του ατομικού δικαιώματος της ελεύθερης απόλαυσης του περιβάλλοντος, φυσικού ή πολιτιστικού το οποίο απορρέει από την συνταγματική διάταξη του άρθρου 24 παρ. 1, όπως αναθεωρήθηκε κατά το 2001 (βλ. ενδεικτικά ΣτΕ Ε' Τμήμα 2034/2015 - pdf). Η αποτύπωση σε φωτογραφίες ή βίντεο της επίσκεψης, έστω και εάν στην αποτύπωση αυτή περιέχεται κάποιο μήνυμα, γίνεται στο πλαίσιο της άσκησης του παραπάνω ατομικού δικαιώματος. 

Αυτός είναι ο λόγος που δεν σας αναζητά ο εισαγγελέας όταν επισκέπτεστε την Ακρόπολη, τραβάτε βίντεο και κατόπιν το μοιράζεστε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Διότι ασκείτε το ατομικό σας δικαίωμα στην απόλαυση του περιβάλλοντος. 

Υποστηρίχθηκε η άποψη ότι, σε κάθε περίπτωση, η βιντεοσκόπηση Κασσελάκη έγινε για επαγγελματικούς λόγους. Πέρα από το γεγονός ότι σε καμία διάταξη το γράμμα του νόμου δεν αναφέρεται σε "επαγγελματικούς λόγους", η πολιτική ενασχόληση δεν είναι επάγγελμα. Εξάλλου, για τον λόγο αυτό, οι βουλευτές, οι ευρωβουλευτές κλπ δεν λαμβάνουν μισθό αλλά αποζημίωση. Διότι δεν ασκούν επάγγελμα. 

Εξάλλου, η άποψη περί "επαγγελματικών λόγων", βασίστηκε στο άρθρο 1 της Υ.Α. ΥΠΠΟΤ/ΔΟΕΠΥ/ΤΟΠΥΝΣ/126463 (ΦΕΚ Β 3046/30.12.2011) η οποία αναφέρεται σε επαγγελματικό εξοπλισμό. Η απόφαση αυτή, αντικατέστησε την ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΔΜΕΕΠ/Γ2/Φ51−52−54/81397/2199 (ΦΕΚ Β 1491/17.10.2005) η οποία αναφέρονταν σε επαγγελματικούς σκοπούς. 

Πλην όμως, τις περιπτώσεις κατά τις απαιτείται άδεια τις καθορίζει ο Νόμος και συγκεκριμένα το άρθρο 46 του Ν. 3028/2002, κι όχι η Υπουργική Απόφαση η οποία απλώς καθορίζει τα τέλη χορήγησης άδειας, όταν τούτη απαιτείται από τον Νόμο. Η Υπουργική Απόφαση είναι εξειδίκευση του νόμου. Ενδεχόμενη εισαγωγή νέων  περιορισμών και απαγορεύσεων στο ατομικό δικαίωμα διά της Υπ Απόφασης, που δεν προβλέπονται στον νόμο, υπερβαίνει τα όρια της νομοθετικής εξουσιοδότησης.

ΕΚΔΟΘΕΙΣΕΣ ΑΔΕΙΕΣ ΒΙΝΤΕΟΣΚΟΠΗΣΗΣ

Ανατρέξαμε στην Διαύγεια για να εντοπίσουμε προηγούμενες πράξεις με τις οποίες δίδεται άδεια προς 

• φωτογράφηση ή βιντεοσκόπηση ή 
• διοργάνωσης εκδήλωσης 

στην Μακρόνησο. 

Το χρονικό εύρος αναζήτησης είχε ως σημείο αφετηρίας την πρώτη ημέρα λειτουργίας της Διαύγειας (2010) έως και την 15 Σεπτεμβρίου 2023.

Εντοπίσαμε 12 πράξεις εκ των οποίων 

• 3 άδειες κινηματογράφησης, 
• 2 περιπτώσεις φωτογράφισης οι οποίες απορρίφθηκαν για λόγους ασφαλείας των επισκεπτών
• 7 περιπτώσεις διοργάνωσης εκδήλωσης ομάδας επισκεπτών (σε αυτές περιλάβαμε και τις πεζοπορίες) εκ των οποίων οι 3 απορρίφθηκαν για λόγους ασφαλείας των επισκεπτών. 

Μπορείτε να βρείτε τα δεδομένα σε μορφή .xls εδώ.

ΒΙΝΤΕΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟ

Αν και είναι μόλις 3 οι άδειες οι οποίες έχουν δοθεί για κινηματογράφηση, εμείς εντοπίσαμε στο YouTube πολλά βίντεο από την Μακρόνησο. Μερικά από αυτά φαίνεται να εξυπηρετούν εμπορικό - οικονομικό σκοπό και να μην έχει προηγηθεί η έκδοση άδειας.

Δεν εντοπίσαμε άδεια κινηματογράφησης ούτε για το παρακάτω βίντεο του ΚΚΕ. Και ορθώς δεν εντοπίσαμε διότι το ΚΚΕ, ως πολιτικό κόμμα, δεν εξυπηρετεί εμπορικό - οικονομικό σκοπό. Αντιθέτως, εντοπίσαμε άδεια του ΚΚΕ για πραγματοποίηση εκδήλωσης.

ΤΟ ΑΤΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Το ζήτημα δεν είναι ότι "εφόσον το έκαναν οι υπόλοιποι χωρίς άδεια, γιατί όχι και ο Κασσελάκης?". Εξάλλου, δεν υιοθετούμε την άποψη ότι ο Κασσελάκης ή όσοι κάνουν επίσκεψη στο μνημείο και βιντεοσκοπούν επ' ευκαιρία της επίσκεψης τους, εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμοφής του άρθρου 46 του Ν. 3028/2002. 

Το ζήτημα είναι ότι η σπουδή για την περίπτωση Κασσελάκη υποσκάπτει το ατομικό δικαίωμα στο περιβάλλον, φυσικό ή πολιτιστικό, το οποίο απορρέει από την συνταγματική διάταξη του άρθρου 24 παρ. 1, όπως αναθεωρήθηκε κατά το 2001, στην έννοια του οποίου εντάσσεται και η ελεύθερη απόλαυσή του (βλ. ενδεικτικά ΣτΕ Ε' Τμήμα 2034/2015 - pdf). Πρόκειται για ένα δικαίωμα το οποίο μια ανεύθυνη Κυβέρνηση θα μπορούσε να το περιορίσει έτι περαιτέρω για επικοινωνιακούς λόγους ή για λόγους συναλλαγής. Είναι ακόμα πιο εντυπωσιακό οτι οι φωνές οι οποίες επικεντρώνουν τόσο έντονα την κριτική τους στην έκδοση άδειας, προέρχονται από προοδευτικά στόματα. Από τα στόματα τα οποία δεν θα περίμενε να επιζητούν εναγωνίως την έκδοση μιας άδεια. Σαν να διαμαρτύρονται επειδή έβγαλε τον σκύλο βόλτα επί καραντίνας χωρίς να στείλει sms.

ΚΑΤΑΒΟΛΗ ΤΕΛΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ

Ο Κασσελάκης κατηγορήθηκε ότι θα έπρεπε να καταβάλει τέλη για την φωτογράφιση στην Μακρόνησο. Σύμφωνα με το άρθρο 15Γ του Ν. 4858/2021, φωτογράφιση ή κινηματογράφηση στους χώρους του προηγούμενου εδαφίου, η οποία διενεργείται για μη εμπορικούς σκοπούς, πραγματοποιείται ατελώς. Επομένως, ο Κασσελάκης δεν εμπίπτει στην υποχρέωση καταβολής τέλους διότι δεν το έκανε για εμπορικούς σκοπούς.

15Γ Τέλη φωτογράφισης

Για τη φωτογράφιση ή κινηματογράφηση στους επισκέψιμους ενάλιους, μεσοποτάμιους ή ενδολιμναίους αρχαιολογικούς χώρους ή ιστορικούς τόπους και σε ναυάγια εφαρμόζονται οι παρ. 4 επ. του άρθρου 46. Η φωτογράφιση ή κινηματογράφηση στους χώρους του προηγούμενου εδαφίου, η οποία διενεργείται για μη εμπορικούς σκοπούς, πραγματοποιείται ατελώς.

ΤΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΣΚΕΛΟΣ - ΜΗΝΥΣΗ

Αναφέρθηκε ότι σε προηγούμενες αντίστοιχες περιπτώσεις, οι Υπηρεσίες του Υπ. Πολιτισμού κατέθεταν "μηνύσεις" ή "μηνυτήριες αναφορές". Ωστόσο, το ένδικο βοήθημα της μήνυσης ασκείται σε περίπτωση ύπαρξης ποινικών αδικημάτων και μόνο. Με άλλα λόγια, δεν νοείται μήνυση για πράξη η οποία δεν κατονομάζεται ρητά στον νόμο ως ποινικό αδίκημα. 

Ο επίμαχος νόμος Ν. 3028/2002 περιέχει ποινικές διατάξεις πλην όμως καμία δεν σχετίζεται με την "φωτογράφιση χωρίς άδεια". 

Ειδικότερα, το άρθρο 46 του Ν. 3028/2002, το οποίο ρυθμίζει και τα ζητήματα άδειας για φωτογράφιση, περιέχει και ποινικές διατάξεις. 

Η πρώτη αφορά στην παραγωγή ακριβούς αντιγράφου μνημείου, καθώς και στην εμπορική διάθεση αυτού. 

Η δεύτερη, η οποία όμως καταργήθηκε με τον Ν. 4708/2020, αφορούσε σε φωτογράφηση η οποία γίνεται χωρίς άδεια και ταυτόχρονα εξυπηρετεί οικονομικό ή εμπορικό σκοπό, με την παραγωγή, αναπαραγωγή και διάδοση στο κοινό αντιγράφων ή απεικονίσεων. 

Με απλά λόγια, η "φωτογράφιση χωρίς άδεια" δεν είναι ποινικό αδίκημα. Επομένως, θα ήταν βέβαιη η αρχειοθέτηση μιας τέτοιας μήνυσης.  

Αναζητήσαμε σχετική νομολογία και, όπως το περιμέναμε, δεν βρήκαμε καμία δημοσιευμένη δικαστική απόφαση με την οποία να καταδικάζεται κάποιος για "φωτογράφιση χωρίς άδεια" διότι, όπως αναφέρουμε και παραπάνω, δεν συνιστά ποινικό αδίκημα. Και ορθώς δεν συνιστά ποινικό αδίκημα.

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΨΙΝΑΚΗ

Με αφορμή την επίσκεψη Κασσελάκη, υποστηρίχθηκε ότι το 2004, σε ανάλογο περιστατικό "φωτογράφισης χωρίς άδεια" του Ηλία Ψινάκη στον αρχαιολογικό χώρο της Μπρεξίζα, στο πλαίσιο της προεκλογικής του εκστρατείας, είχε κατατεθεί μήνυση (pdf) από την Εφορεία Προϊστορικών και κλασσικών αρχαιοτήτων.

Όμως, μια προσεκτικότερη ανάγνωση οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η μήνυση δεν έγινε για την "παράνομη" φωτογράφιση.

Αρχικά, δεν θα μπορούσε νομικά να γίνει μήνυση για φωτογράφηση χωρίς άδεια διότι πολύ απλά δεν προβλέπεται από την νομοθεσία (Ν. 3028/2002) τέτοιο ποινικό αδίκημα. "Μηνύσεις" γίνονται για ποινικά αδικήματα. Η φωτογράφιση χωρίς άδεια δεν είναι ποινικό αδίκημα. 

Εξάλλου, στην "μηνυτήρια αναφορά" της Εφορείας Αρχαιοτήτων, πέρα από την "παράνομη φωτογράφιση", γίνεται αναφορά και: 

1. Στην ίδια την επίσκεψη του Ηλία Ψινάκη στον αρχαιολογικό χώρο, στην "είσοδο χωρίς έγκριση". Όμως, σε αντίθεση με την Μακρόνησο, η Μπρεξίζα είναι οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος και ως εκ τούτου ισχύουν περιορισμοί ως προς την πρόσβαση των πολιτών σε αυτόν. Επομένως, ως προς το σκέλος αυτό, η περίπτωση Κασσελάκη δεν είναι αντίστοιχη της περίπτωσης Ψινάκη

2. Στο ενδεχόμενο η πράξη του Ηλία Ψινάκη να υποκινήσει μιμητές με συνέπειες για τον αρχαιολογικό χώρο οι οποίες δεν είναι δυνατόν να εκτιμηθούν. Ούτε ως προς το σκέλος αυτό, η περίπτωση Κασσελάκη δεν είναι αντίστοιχη της περίπτωσης Ψινάκη διότι αφενός η Μακρόνησος δεν είναι οργανωμένος ιστορικός τόπος με περιορισμούς πρόσβασης και αφετέρου ήδη γίνονται επισκέψεις ως οργανωμένες εκδρομές (βλ. ενδεικτικά εδώ). 

3. Στην πρόκληση φθορών στην περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου. Προφανώς, ο Κασσελάκης δεν εγκαλείται για πρόκληση φθορών.

Αναζητήσαμε στο διαδίκτυο νεότερα για την πορεία της υπόθεσης του Ηλία Ψινάκη και ειδικότερα το εάν υπήρξε καταδίκη. Δεν εντοπίσαμε κάποιο αποτέλεσμα και ιδίως αν του επιβλήθηκε ποινή για το ανύπαρκτο αδίκημα της "φωτογράφισης χωρίς άδεια". 

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΡΟΥΒΑ

Τον Δεκέμβριο του 2020 (pdf), ο Σάκης Ρουβάς είχε φωτογραφηθεί μπροστά από το Ηρώδειο με ένα πολυτελές αυτοκίνητο μάρκας Mercedes. Όπως μετέδωσαν τα ΜΜΕ, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών κατέθεσε μήνυση εναντίον του Σάκη Ρουβά, λόγω της "φωτογράφησης του τραγουδιστή μπροστά από το Ηρώδειο και της χρήσης της φωτογραφίας για διαφημιστικούς σκοπούς, καθώς, δεν είχε ληφθεί η απαραίτητη άδεια για τις συγκεκριμένες ενέργειες".

Η περίπτωση του Σάκη Ρουβά είναι εντελώς διαφορετική από την περίπτωση του Κασσελάκη. Όπως μετέδωσαν τα ΜΜΕ (pdf), σύμωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού, η φωτογράφηση του Ρουβά έγινε στο πλαίσιο διαφημιστικών σκοπών. 

Στην περίπτωση αυτή, τα πράγματα αλλάζουν. Όταν η φωτογράφηση γίνεται χωρίς άδεια και ταυτόχρονα εξυπηρετεί οικονομικό ή εμπορικό σκοπό, με την παραγωγή, αναπαραγωγή και διάδοση στο κοινό αντιγράφων ή απεικονίσεων χωρίς άδεια τιμωρείται σύμφωνα με το άρθρο 44 παρ. 4 του Ν. 3028/2002. Ή μάλλον, τιμωρούνταν. Η διάταξη με την οποία ήταν ποινικό αδίκημα, καταργήθηκε τον Ιούλιο του 2020, δηλαδή πριν την φωτογράφιση του Ρουβά, με τον Ν. 4708/2020. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, όσο κι αν αναζητήσαμε, δεν εντοπίσαμε στα ΜΜΕ κάποια αναφορά σε καταδίκη του Σάκη Ρουβά. 

Ωστόσο, τονίζεται ότι το ποινικό αδίκημα δεν ήταν η "φωτογράφιση χωρίς άδεια" αλλά διάδοση των φωτογραφιών στο κοινό, για άμεσο ή έμμεσο οικονομικό ή εμπορικό σκοπό. Για αυτό, και μετά την κατάργηση της διάταξης, ο Ρουβάς δεν καταδικάστηκε. Θα το μαθαίναμε αν είχε γίνει.

Επομένως, η αναφορά στην υπόθεση Ρουβά, ήταν άστοχη καθώς δεν πρόκειται αντίστοιχες περιπτώσεις με αυτήν του Κασσελάκη. Ο Κασσελάκης δεν παρήγαγε και διέδωσε απεικονίσεις με οικονομικό ή εμπορικό σκοπό.

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ

Την ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1285/24225/16-5-1989 (ΦΕΚ Β 436/1989) με την οποία κηρύχθηκε η Μακρόνησος ως ιστορικός τόπος

Το Πολεοδομικό Διάταγμα της 30/08/1996 (ΦΕΚ Δ 895/1995) με το οποίο καθορίστηκαν οι χρήσεις γης και οι όροι δόμησης στην νήσο Μακρόνησο Ν. Κυκλάδων

Την ΥΠΟΠΑΙΘ/ ΓΔΑΠΚ/ ΔΙΠΚΑ/ ΤΠΚΑΧΜΑΕ/ Φ17/ 249071/ 146515/ 12446/ 3591/ 15.09.2015 υπουργική απόφαση (ΦΕΚ Β 2069/2015), με την οποία κηρύχθηκε ενάλιος αρχαιολογικός χώρος στη θαλάσσια περιοχή της νησίδας Μακρονήσι

Την ΥΠΠΟΑ/ΓΔΑΠΚ/ΔΙΠΚΑ/ΤΠΚΑΧΜΑΕ/579405/413767/11734/4806 (ΦΕΚ Δ 712/2019) με την οποία κηρύχθηκε ως αρχαιολογικος χώρος η νήσος Μακρόνησος, Δήμου Κέας, Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

ΥΠΠΟΑ/ΓΔΑΠΚ/ΔΑΜΕΕΠ/ΤΑΜΣ/346553/247338/5874/3323 (ΦΕΚ B 2666/01.07.2019) Καθορισμός αντιτίμου επίσκεψης οργανωμένων αρχαιολογικών χώρων, ιστορικών τόπων, μνημείων και μουσείων - Απαλλαγή από την υποχρέωση καταβολής αντιτίμου

ΥΠΠΟΤ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α1/Φ42/1020/62 (ΦΕΚ Β 1138/10.04.2012) Έγκριση όρων και διαδικασιών για την πραγματοποίηση κινηματογραφικών λήψεων σε μνημεία, αρχαιολογικούς χώρους, ιστορικούς τόπους και σε μουσεία, σύμφωνα με το συνημμένο κατάλογο.

ΥΠΠΟ/ΔΟΕΠΥ/ΤΟΠΥΝΣ/25/4746 (ΦΕΚ Β 88/23.01.2004) Πρόσβαση και χρήση μνημείων, αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών τόπων η οποία τροποποιήθηκε με την απόφαση 75976 (ΦΕΚ B 3320/18.05.2023) ως προς την απαγόρευση εισόδου ζώων συντροφιάς σε αρχαιολογικούς χώρου

ΥΠΠΟΑ/ΓΔΑΠΚ/ΔΙΠΚΑ/ΤΠΚΑΧΜΑΕ/356481/254593/7509/2927 (ΦΕΚ Β 2812/04.07.2019)  Όροι, προϋποθέσεις, διαδικασίες και καθορισμός των οργάνων χορήγησης άδειας παραγωγής, αναπαραγωγής και διάδοσης στο κοινό, με οποιονδήποτε τρόπο και μέσο, αντιγράφων και απεικονίσεων μνημείων που ανήκουν στο Δημόσιοη οποία ανακλήθηκε μερικώς με την ΥΠΠΟΑ/ΓΔΑΠΚ/ΔΙΠΚΑ/ΤΠΚΑΧΜΑΕ/8128/5924/141/76 (ΦΕΚ Β 221/03.02.2020)

ΥΠΠΟΑ/ ΓΔΑΠΚ/ΔΙΠΚΑ/ΤΠΚΑΧΜΑΕ/Φ56/357180/256204/7869/3303 (ΦΕΚ Β 4521/16.10.2018) Έγκριση όρων, διαδικασιών και καθορισμού των οργάνων χορήγησης άδειας για την προσωρινή παραχώρηση χρήσης μνημείων, αρχαιολογικών χώρων, ιστορικών τόπων και μουσείων για την πραγματοποίηση πολιτιστικών ή άλλων εκδηλώσεων η οποία καταργεί την ΥΠΠΟΤ/ ΓΔΑΠΚ/ ΑΡΧ/ Α1/ Φ42/1017/61/10-4-2012 (ΦΕΚ Β 1189/10.04.2012) Έγκριση όρων και διαδικασιών για την προσωρινή παραχώρηση χρήσης μνημείων, αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών τόπων για πολιτιστικές ή άλλες εκδηλώσεις

ΥΠΠΟΤ/ΔΟΕΠΥ/ΤΟΠΥΝΣ/126463 (ΦΕΚ Β 3046/30.12.2011) Τέλη φωτογράφησης − κινηματογραφησης και χρήσης οπτικοακουστικών έργων και απεικονίσεων αρχαιολογικών χώρων, ιστορικών τόπων, μνημείων, μουσειακών εκθέσεων και συλλογών - Τέλη πραγματοποίησης εκδηλώσεων σε αρχαιολογικούς χώρους, ιστορικούς τόπους και ακίνητα μνημεία η οποία τροποποιήθηκε με την ΥΠΠΟΤ/ΔΟΕΠΥ/ΤΟΠΥΝΣ/12569 (ΦΕΚ Β 648/07.03.2012), με την ΥΠΠΟΑ/ΓΡΥΠ/360901/9381 (ΦΕΚ B 2786/10.07.2020) και με την ΥΠΠΟΑ/ΓΡΥΠ/364877/9500 (ΦΕΚ B 2856/13.07.2020), και η οποία κατήργησε την ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΔΜΕΕΠ/Γ2/Φ51−52−54/81397/2199 (ΦΕΚ Β 1491/17.10.2005) Καθορισμός τελών: α) φωτογράφησης κινηματογράφησης βιντεοσκόπησης σε Μουσεία, Μνημεία και Αρχαιολογικούς Χώρους, β) δημοσίευσης φωτογραφιών αρχαιολογικού περιεχομένου για εμπορική εκμετάλλευση γ) ηλεκτρονικών εκδόσεων, δ) χρήσης εικόνων στο Διαδίκτυο και ε) εκδηλώσεων σε αρχαία θέατρα και άλλους αρχαιολογικούς χώρους. στ) Διαδικασία καταβολής τελών για εκμαγεία, αντίγραφα και απεικονίσεις ακινήτων και κινητών μνημείων που ανήκουν στο Δημόσιο. ζ) Διαδικασία καταβολής τελών για χρήση ακινήτων και κινητών μνημείων σε λογότυπο

92225 (ΦΕΚ B 1273/18.03.2022) Καθορισμός των όρων κατάδυσης, του τρόπου γνωστοποίησης και λοιπών υποχρεώσεων των παρόχων καταδυτικών υπηρεσιών και επισκεπτών για καταδύσεις αναψυχής στην πρώτη ομάδα των ενενήντα ενός (91) χαρακτηρισμένων ως μνημείων ναυαγίων πλοίων και αεροσκαφών (αναφέρεται στην Β 2812 και Β 3046)

Άρθρο 46 Ν. 3028/2002

Η διάταξη αυτή προβλέπει: 

1. Με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού, η οποία εκδίδεται ύστερα από γνώμη του αρμόδιου κατά περίπτωση Συμβουλίου, καθορίζονται, για το σύνολο ή κατηγορία οργανωμένων αρχαιολογικών χώρων, ιστορικών τόπων, ακινήτων μνημείων, μουσείων ή μεμονωμένα για σημαντικούς χώρους, ακίνητα μνημεία ή μουσεία:

α) οι όροι και οι προϋποθέσεις επίσκεψης του κοινού σε αυτούς,

β) οι πολιτιστικές ή άλλες εκδηλώσεις που μπορεί να πραγματοποιούνται σε αυτούς, συμβατές με το χαρακτήρα τους ως μνημείων, προστατευόμενων χώρων ή μουσείων και

γ) οι όροι, οι προϋποθέσεις, η διαδικασία και το όργανο χορήγησης άδειας για την πραγματοποίηση εκδήλωσης ή για την παραχώρηση της χρήσης ενός ή περισσότερων αρχαιολογικών χώρων, ιστορικών τόπων, ακινήτων μνημείων ή μουσείων για την πραγματοποίηση πολιτιστικών ή άλλων εκδηλώσεων.

Ως οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος, ο οποίος μπορεί να είναι και ανασκαφικός χώρος, ορίζεται αυτός που ανήκει στην κυριότητα του Δημοσίου και αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερης μέριμνας για την ανάδειξη και προβολή του. Ένας αρχαιολογικός χώρος χαρακτηρίζεται ως οργανωμένος με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού, η οποία εκδίδεται ύστερα από γνώμη του αρμόδιου κατά περίπτωση Συμβουλίου.

2. α. Η άδεια για την πραγματοποίηση πολιτιστικών ή άλλων εκδηλώσεων ή για την παραχώρηση της χρήσης μουσείων που ανήκουν στο Δημόσιο, ακινήτων μνημείων, οργανωμένων αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών τόπων προκειμένου να πραγματοποιηθούν πολιτιστικές ή άλλες εκδηλώσεις χορηγείται έναντι τέλους που καταβάλλεται στο Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων (Τ.Α.Π.). Με κοινή απόφαση των Υπουργών Οικονομικών και Πολιτισμού και Αθλητισμού καθορίζεται το ύψος του τέλους, καθώς και οι όροι και η διαδικασία απαλλαγής από την υποχρέωση καταβολής του για εκδηλώσεις μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα.

2. β. Με άδεια της αρμόδιας κατά περίπτωση Υπηρεσίας επιτρέπεται η πρόσβαση ειδικών επιστημόνων σε κινητά μνημεία που βρίσκονται σε δημόσια μουσεία και αποθηκευτικούς χώρους υπό την εποπτεία της, με σκοπό τη φωτογράφιση ή την κινηματογράφηση, τη μελέτη ή τη δημοσίευσή τους, εφόσον δεν υπάρχει κίνδυνος να υποστούν φθορά τα μνημεία και με την επιφύλαξη του άρθρου 39 ως προς τα δικαιώματα δημοσίευσης.

3. Με κοινή απόφαση των Υπουργών Οικονομικών και Πολιτισμού και Αθλητισμού καθορίζεται το ύψος του αντιτίμου που καταβάλλεται από το κοινό για την επίσκεψη ιστορικών τόπων, οργανωμένων αρχαιολογικών χώρων, μνημείων και μουσείων που ανήκουν στο Δημόσιο. Με όμοια απόφαση ορίζονται οι γενικοί όροι και η διαδικασία απαλλαγής από την υποχρέωση καταβολής του ως άνω αντιτίμου.

4. Με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού, η οποία εκδίδεται ύστερα από γνώμη του αρμόδιου, κατά περίπτωση, Συμβουλίου, καθορίζονται για φορείς ή πρόσωπα, πλην των υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και του Τ.Α.Π., οι όροι, οι προϋποθέσεις, τα όργανα και η διαδικασία χορήγησης της άδειας για την παραγωγή, αναπαραγωγή και διάδοση στο κοινό απεικονίσεων και αντιγράφων μνημείων, έναντι τέλους υπέρ του Τ.Α.Π., κατά τα οριζόμενα στις παρ. 4Α έως 4Δ.

4Α. Η παραγωγή απεικονίσεων και αντιγράφων μνημείων απαιτεί προηγούμενη άδεια στις εξής περιπτώσεις:

(α) όταν αφορά σε μνημείο, του οποίου η φύση ή η κατάσταση διατήρησης, έκθεσης, φύλαξης, συντήρησης ή αναστήλωσης επιβάλλουν πρόσβαση υπό ειδικούς όρους, προϋποθέσεις ή συνθήκες που θα ορίζει η αρμόδια υπηρεσία και

(β) όταν θα διενεργηθεί: 

(βα) με χρήση εξοπλισμoύ σύνθετου ή ογκώδους ή απαιτούντος ειδικές συνθήκες εγκατάστασης και λειτουργίας, 

(ββ) μέσω σάρωσης με χρήση laser, με φωτογραμμετρικές μεθόδους ή συναφείς τεχνολογίες για τη δημιουργία τρισδιάστατου μοντέλου ή 

(βγ) στο πλαίσιο διαδικασίας, η οποία απαιτεί ειδικές συνθήκες παραγωγής που επηρεάζουν την ασφάλεια, τη φύλαξη, το ωράριο λειτουργίας, την προσβασιμότητα του κοινού ή άλλες εξαιρετικές συνθήκες.

4Β. Σε κάθε περίπτωση απαιτείται λήψη προηγούμενης άδειας για την παραγωγή ή αναπαραγωγή προς διάδοση στο κοινό απεικονίσεων μνημείων, με σκοπό το κέρδος.

4Γ. Με την επιφύλαξη ειδικότερων ρυθμίσεων, το δικαίωμα παραγωγής ακριβών αντιγράφων των μνημείων ανήκει αποκλειστικά στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και στο Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων. Τα ακριβή αντίγραφα φέρουν ειδική σχετική σήμανση από τον φορέα παραγωγής τους. Η παραγωγή ακριβούς αντιγράφου μνημείου, καθώς και η εμπορική διάθεση αυτού από άλλο πρόσωπο τιμωρούνται με την ποινή της παρ. 1 του άρθρου 66 και το αντικείμενο κατάσχεται.

4Δ. Για τις ανάγκες των παρ. 4Α έως και 4Γ: α) ως μνημεία νοούνται τα ακίνητα μνημεία που ανήκουν στο Ελληνικό Δημόσιο και βρίσκονται σε αρχαιολογικούς χώρους ή σε ιστορικούς τόπους ή είναι μεμονωμένα, καθώς και τα κινητά μνημεία που ανήκουν στο Ελληνικό Δημόσιο και βρίσκονται σε μουσεία ή συλλογές του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού ή σε νόμιμη κατοχή φυσικών ή νομικών προσώπων, κατά το άρθρο 23.

β) ως απεικόνιση μνημείου νοείται η πιστή αποτύπωση της υφιστάμενης εικόνας του μνημείου συνολικά ή τμηματικά, με οποιονδήποτε τρόπο και μέσο επί υλικού φορέα (ενδεικτικά επί εντύπων ή αντικειμένων) ή επί άυλου φορέα (ενδεικτικά οπτικοακουστικό υλικό, ηλεκτρονικές εκδόσεις, διαδίκτυο, ψηφιακές εφαρμογές). Η αποτύπωση που έχει μεν ως αφετηρία την υφιστάμενη εικόνα του μνημείου αλλά την υπερβαίνει δημιουργικά, προσθετικά, αφαιρετικά ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, όπως με επιστημονική ερμηνεία, καλλιτεχνική δημιουργία ή φανταστική έμπνευση του δημιουργού, υπόκειται σε προηγούμενη αδειοδότηση μόνο στις περιπτώσεις της παρ. 4Α.

γ. ως ακριβές αντίγραφο μνημείου νοείται το ομοίωμα που έχει τις ίδιες διαστάσεις, το ίδιο χρώμα και την ίδια πατίνα, αποδίδοντας αυστηρά και με ακρίβεια τις λεπτομέρειες και τις φθορές, χωρίς να φέρει συμπληρώσεις.

5. Με κοινή απόφαση των Υπουργών Οικονομικών και Πολιτισμού και Αθλητισμού καθορίζονται, σχετικά με το τέλος της παρ. 4, ο τρόπος υπολογισμού, το ύψος, οι περιπτώσεις απαλλαγής και έκπτωσης, καθώς και κάθε άλλο σχετικό ζήτημα. Το τέλος προσδιορίζεται στην απόφαση χορήγησης της άδειας και προκαταβάλλεται υπέρ του Τ.Α.Π., κατά τις ισχύουσες διαδικασίες αυτού.