"Το κυνήγι μαγισσών δεν έχει λαμπρό μόνο παρελθόν. Έχει και πολύ καλό και εξασφαλισμένο μέλλον". Έτσι κλείνει το άρθρο του αείμνηστου εισαγγελέα Βασίλειου Παππά, με τίτλο "Η μέγγενη του τύπου", από το μακρινό 1985, που δημοσιεύτηκε στο 3ο τεύχος της μηνιαίας εφημερίδας της Ένωσης Εισαγγελέων "ο Εισαγγελικός Λόγος".
Ακολουθήστε μας στο mastodon, στο twitter και στο Facebook
Το άρθρο αυτό, 40 χρόνια μετά, παραμένει εντυπωσιακά επίκαιρο. Αποτυπώνει τον ρόλο των ΜΜΕ στην λειτουργία της ποινικής δικαιοσύνης, και μάλιστα σε μια εποχή κατά την οποία το βασικότερο μέσο ήταν οι Εφημερίδες κι όχι η τηλεόραση. Αναδεικνύει την παραμόρφωση της πραγματικότητας την οποία κάνουν τα ΜΜΕ προς "τέρψη και πληροφόρηση".
Υπογραμμίζει το προφανές, ότι δηλαδή το "αίσθημα ανασφάλειας" απορρέει και εμπεδώνεται από την παραπληροφόρηση, τη δραματοποίηση και την σκόπιμη αρνητική φόρτιση του δημοσιογραφικού ρεπορτάζ. Επισημαίνει ότι τα ΜΜΕ απευθύνονται σε ένα κοινό, στην "κοινή γνώμη", η οποία δεν διαθέτει επιστημονική γνώση και το οποίο γνωρίζει τα της ποινικής δικαιοσύνης από τα ΜΜΕ. Όσα γνωρίζουν οι πολίτες για το ποινικό δίκαιο, τα γνωρίζουν από τα ρεπορτάζ.
Σημειώνει επίσης ότι οι πολίτες, από όσα προβάλλουν ή υποβάλλουν τα ΜΜΕ, διαμορφώνουν την πεποίθηση πως η ποινική δικαιοσύνη ασχολείται αποκλειστικά με εγκληματίες επικίνδυνους και ειδεχθείς ενώ στην πραγματικότητα η βίαιη εγκληματικότητα, αντιπροσωπεύει μόνο το 1,5 – 3% των παρανομιών που φθάνουν στις Εισαγγελίες και καταλήγουν στα ποινικά δικαστήρια. Τα ΜΜΕ αναδεικνύουν κυρίως την φάση της ορατής εγκληματικής βιαιότητας και δημιουργούν την εντύπωση ότι η ποινική δικαιοσύνη δεν μπορεί να την αποτρέψει ή να την αντιμετωπίσει γιατί κατατρύχεται από επιείκεια, χαλαρότητα, προοδευτικότητα, ανεδαφικότητα ή και αμβλύνοια.
Οι πολίτες έχουν την λανθασμένη εντύπωση ότι το ποινικό δίκαιο αφορά "τους άλλους" κι όχι τους ίδιους. Στο διορατικό αυτό άρθρο, τονίζεται ότι η παρεμβολή του τύπου φράσσει τον δρόμο για ένα ορθολογικό και αποτελεσματικό ποινικό σύστημα: Η ποινική δικαιοσύνη θα φθάνει – όπως πάντοτε – πολύ εύκολα και άνετα, στην πρακτική απανθρωπιά και την λεηλασία προβληματικών ζωών. Και θα δικαιολογεί το έργο της με ανίερους νομικισμούς, εξωπραγματικές αφαιρέσεις και μεταφυσικά πλάσματα.
Για τον Βασίλειο Παππά γράφτηκε το 2012 στην Καθημερινή το άρθρο "Οι γίγαντες της Θέμιδος"
Βασ. Παππάς 1985
Η μέγγενη του τύπου
Η απονομή της ποινικής δικαιοσύνης δεν συνοψίζεται στην απλή μόνο και αυτόνομη εφαρμογή του ποινικού δικαίου. Αν ήταν έτσι τα πράγματα, η ανέλιξή της θα ήταν εύκολη και εποικοδομητική. Και δεν θα συνιστούσε η ίδια ένα σοβαρό και δύσλυτο κοινωνικό πρόβλημα. Η απονομή της ποινικής δικαιοσύνης εμφανίζει ευρύτερο διαρθρωτικό σύνολο που συγκροτεί κοινωνικό σύστημα. Ο λεγόμενο ποινικό σύστημα, που δεν είναι ασφαλώς κάτι το ιδιαίτερο ή υπερβατικό, αλλά ένας μηχανισμός μεταξύ άλλων – ίσως ο πιο καταπιεστικός και πιο απρόσφορος – κοινωνικού ελέγχου. Ένα δε από τα βασικά στοιχεία του συστήματος αυτού, το ενεργότερο και αποφασιστικότερο όλων, είναι η εικόνα της δραστηριότητας των δημοσίων οργανισμών που ασχολούνται με την εφαρμογή των ποινικών νόμων (αστυνομία, Εισαγγελία, δικαστήριο, φυλακές), όπως δίνεται από τα σύγχρονα μέσα μαζικής επικοινωνίας, και η λαϊκή ιδεολογία που συνακόλουθα προκύπτει για το έγκλημα, τον εγκληματία και την εγκληματικότητα.
Η κοινή γνώμη, που η αστυνομία και τα δικαστήρια θεωρούν ως την αυθεντικότερη έκφραση της νομιμότητας - εκλαμβάνουν δε τον εαυτό τους ως διανοητική αντανάκλαση αυτής ή ως τον αρμοδιότερο διερευνητή της - έχει πρωταρχική σημασία και επίδραση στη διαμόρφωση και απονομή της ποινικής δικαιοσύνης.
Η συντριπτική όμως πλειονότητα των ανθρώπων που συμμετέχει στην εκπόρευση αυτής της επικαλουμένης κοινής γνώμης δεν διαθέτει ούτε προσωπική, ούτε επακριβή ούτε επιστημονική γνώση. Γνωρίζει τα της ποινικής δικαιοσύνης από την σκανδαλοθηρική παραπληροφόρηση, τη δραματοποίηση και την σκόπιμη αρνητική φόρτιση του δημοσιογραφικού ρεπορτάζ.
Και από αυτήν την ενημέρωση απορρέει κυρίως και εμπεδώνεται ο φόβος του εγκλήματος (ή με άλλες λέξεις το αίσθημα ανασφάλειας) που μαστίζει τις σύγχρονες κοινωνίες και τις οπισθοδρομεί σε αντιδράσεις ανάλογες. Γι’ αυτό και δικαιολογημένα υποστηρίζεται ότι αν δεν συναφθεί κάποτε και δεν τηρηθεί μεταξύ των υπευθύνων της ποινικής δικαιοσύνης και της δημοσιογραφίας, ένα στοιχειώδες συμβόλαιο δεοντολογίας για την σοβαρή, αρμόδια και υπεύθυνη ενημέρωση του κοινού, η ποινική δικαιοσύνη δεν θα κατορθώσει ποτέ να εξέλθει από το νεολιθικό της στάδιο, όπου είναι καθηλωμένη και αναχωνεύει επί δύο αιώνες τώρα όλες τις “μεταρρυθμίσεις”.
Τα ΜΜΕ και προ πάντως ο έντυπος τύπος είναι ένα φοβερό και υπνωτιστικό “καλειδοσκόπιο”, που αναζητεί και θηρεύει έμμονα και αδιάκριτα το έκτακτο, ασυνήθιστο, εντυπωσιακό, σκανδαλώδες και νοσηρό. Άρα και το έγκλημα και την καταστολή του. Ανταποκρίνεται βέβαια στην ζωτική κοινωνική ανάγκη τέρψεως και πληροφορήσεως μαζί. Ο κυκλοφοριακός όμως συναγωνισμός ωθεί στα άκρα αυτόν τον ρόλο του. Έτσι, ο τύπος παραχαράσσει με τις επιλογές του και τις εξάρσεις του, και ποσοτικά και ποιοτικά την πραγματικότητα. Διαμορφώνει όμως τις ιδέες, τους κανόνες, τις πίστες και τις στάσεις γύρω προ παντός από την γνώση του εγκλήματος και την προς αυτό κοινωνική απάντηση.
Οι άνθρωποι παρέχουν στον τύπο την πιο τυφλή αξιοπιστία, όταν ασχολείται με τα διαπραχθέντα ή δικαζόμενα εγκλήματα. Γι’ αυτό και αποτελεί ο τύπος -αυτός ο ανιχνευτής ζοφερών δεδομένων, ο διατυμπανιστής δυσοίωνων προοπτικών, ο τροφοδότης ψυχολογικών ανασφαλειών και πυροδότης συνειδησιακών διεγέρσεων- το καθοριστικότερο στοιχείο του ποινικού συστήματος. Αυτό δηλαδή που περισφίγγει και ορίζει, ως τυραννική ή δυναστευτική μέγγενη, όλα τα άλλα.
Σημειωτέον ότι το “έγκλημα” άρχισε να ζαλίζει το μυαλό των ανθρώπων και να θεωρείται ως γενικό ή εθνικό πρόβλημα, που απαιτεί λύση συνολική, όταν εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε ο έντυπος τύπος. Στα τέλη του 18ου αιώνα. Τότε διαπλάσθηκε και αποκρυσταλλώθηκε η τέχνη του αστυνομικού και δικαστικού ρεπορτάζ. (των “Faits Divers”).
Παρά τον πλουραλισμό του τύπου, το ρεπορτάζ αυτό υπήρξε και είναι παντού και πάντοτε πανομοιότυπο. Αποκαλύπτει μια κοινή τάση ή ροπή στο να δίνει παραμορφωμένη εικόνα της εγκληματικότητας και της ποινικής δικαιοσύνης. Αποσπά από ένα σύνολο ορισμένο περιστατικά προ παντός βίαια ή αιματηρά ή οπωσδήποτε σκανδαλώδη.
Σύμφωνα με μία μελέτη του Συμβουλίου της Ευρώπης, το 7% της συντακτικής ύλης των μεγάλων ευρωπαϊκών εφημερίδων, ασχολείται με το έγκλημα. Και το πλείστο της ύλης αυτής αναφέρεται σε κρούσματα βίας. Η επιλογή αυτή γίνεται περιστασιακά ή συμπτωματικά, χωρίς καμία μέριμνα ή ενδιαφέρον για την αντιπροσωπευτικότητά τους, ως προς το επισημαινόμενο κακό. Και χωρίς καμιά επιστημονική εμβάθυνση ή επισήμανση και χωρίς κοινωνιολογικές προσεγγίσεις ή συγκριτικές μετρήσεις. Απομονώνει τα βίαια ή εντυπωσιακά περιστατικά, τα εξαίρει δραματικά, τους προσδίδει θεαματικές διαστάσεις και αυθαίρετες γενικεύσεις ώστε να καθίστανται μόνον αυτά ορατά και να καταλαμβάνουν ολόκληρο το προβαλλόμενο πεδίο. Οι προβληματικές καταστάσεις εξαφανίζονται. Επικρατούν οι κάθετες φωτοσκιάσεις του “άσπρου – μαύρου”. Η μεταφυσική διχοτόμηση των ανθρώπων σε καλούς και κακούς. Από τη μία μεριά οι ένοχοι και στυγεροί δράστες και από την άλλη τα ατυχή και αθώα θύματα.
Προβάλλει έτσι και επιβάλλει στο κοινό μια εικόνα υπέρμετρα αρνητική – και άρα ψευδή και παραπλανητική – και για την εγκληματικότητα και για την ποινική δικαιοσύνη. Δείχνει μια φάση του εγκληματικού φαινομένου, την οποία εκλαμβάνει ή υποβάλλει ως όλο, πλαστογραφώντας τη φυσιογνωμία του συνόλου. Δείχνει κυρίως την φάση της ορατής εγκληματικής βιαιότητας, και ιχνογραφεί το φάσμα μιας διαρκούς απειλής με χρώματα διαστροφής, ανηθικότητας, ανωμαλίας ή και τερατωδίας, την οποία η ποινική δικαιοσύνη δεν μπορεί να αποτρέψει ή να αντιμετωπίσει γιατί κατατρύχεται από επιείκεια, χαλαρότητα, προοδευτικότητα, ανεδαφικότητα ή και αμβλύνοια.
Σύμφωνα συνεπώς με την εικόνα που προβάλλουν ή υποβάλλουν τα ΜΜΕ, το κοινό πιστεύει ότι η ποινική δικαιοσύνη ασχολείται αποκλειστικά με εγκληματίες επικίνδυνους και ειδεχθείς. Η τέτοια πίστη θολώνει το λογικό, εξάπτει το ένστικο και ζητεί θερμοκαυστήρια που κακοφορμίζει την πληγή αντί να την επουλώνει. Αγνοεί ότι η εγκληματικότητα αυτή, δηλαδή η βίαιη, αντιπροσωπεύει μόνο το 1,5 – 3% των παρανομιών που φθάνουν στις Εισαγγελίες και καταλήγουν στα ποινικά δικαστήρια.
Θα νόμιζε κανείς ότι η δημοσιογραφική αυτή μυθολογία, που διανθίζεται με σκληρές ανησυχίες και ολοφυρμούς για την υφέρπουσα ή ανοικτή παρακμή και για ηθικές επιδεινώσεις και απίστευτα χαλασμένους ανθρώπους, είναι φαινόμενο της εποχής μας. Κάθε άλλο όμως, Ανατρέχει στις απαρχές εμφανίσεως του τύπου και συνεχίζεται έκτοτε αδιάλειπτα και αναλλοίωτα.
Και ο φόβος του εγκλήματος που συνέχει τον περασμένο αιώνα, με κατακλυσμιαίες προοπτικές και ακραίες τραγικοποιήσεις, δεν προέρχεται ούτε από λελογισμένη εκτίμηση του σοβούντος πραγματικού κινδύνου, ούτε από εμπειρικά δεδομένα, αλλά από τον ανησυχητικό και συναγερμικό καταιονισμό του τύπου.
Η πιο προφανής απόδειξη ότι οι άνθρωποι διαμορφώνουν τις απόψεις και τις στάσεις τους για το έγκλημα με βάση άλλη, εκτός της προσωπικής τους εμπειρίας, βρίσκεται στις ίδιες τις δηλώσεις τους. Όπου ρωτήθηκαν για την εξέλιξη της εγκληματικότητας και τον εξ αυτής κίνδυνο, η συντριπτική πλειοψηφία απάντησε – ακόμα και δικαστές και εισαγγελείς – ότι τις πληροφορίες της πάνω στο θέμα αυτό τις έχει από τον τύπο.
Η ανάπτυξη των εγκληματολογικών και κοινωνιολογικών ερευνών υποδεικνύει, ως γνωστόν, το δρόμο για ένα ορθολογικό και αποτελεσματικό ποινικό σύστημα, ικανό να κατευνάζει τις συγκρούσεις, να εγκύπτει στις προβληματικές καταστάσεις, με επανορθωτική στρατηγική και χωρίς εξορκιστικούς κατατρεγμούς αποδιοπομπαίων. Απαλλαγμένο από τις “νομοθεσίες πανικού" και τις παραδειγματικές τιμωρίες, που πάντοτε έβλαψαν και τίποτε ως τώρα δεν πρόσφεραν. Απαλλαγμένο ακόμη, όσο είναι δυνατόν, από στοιχεία πάθους και παρορμητικότητας. Η παρεμβολή όμως του τύπου, ως ενεργού στοιχείου της τεχνητής κοινωνικής αδιαλλαξίας ή της άλλογης “ψυχοδυναμικής” του κοινού, φράσσει τον δρόμο αυτό και αναστέλλει την εξέλιξη.
Και κάτω από το σπιρούνισμά του, η ποινική δικαιοσύνη θα φθάνει – όπως πάντοτε – πολύ εύκολα και άνετα, από τον θεωρητικό ανθρωπισμό και την ρητορεία της προστασίας των αξιών, στην πρακτική απανθρωπιά και την λεηλασία προβληματικών ζωών. Και θα δικαιολογεί το έργο της με ανίερους νομικισμούς, εξωπραγματικές αφαιρέσεις και μεταφυσικά πλάσματα.
Το κυνήγι μαγισσών δεν έχει λαμπρό μόνο παρελθόν. Έχει και πολύ καλό και εξασφαλισμένο μέλλον.
Ακολουθήστε μας στο mastodon, στο twitter και στο Facebook
Photo by Kenny Eliason on Unsplash
